Flond

«Pffland!» steva scret sin il sigil vegl dalla vischnaunca da Flond. Pffland ei probablamein ina variaziun da «Pflanzland». Ils emprems colonists han urbarisau la spunda cun uaul ed il terren schetg e drenau il plaun da paliu el vest da Flond.

Dapi igl onn 1519 existeva Flond sco vischnaunca autonoma. Avon formava Flond in vischinadi dil marcau da Glion. Il liug vegneva colonisaus principalmein neu da Glion. Cuntrari a pli baul ei Flond oz in vitg serrau. Ils quatiers vegls Puncurau, Crunas, Camenisch e Suraua ein vegni cumpletai cun ils quatiers novs Radieni, Runaglias, Chischlun e Sut Rieven. Igl 1. da schaner 2009 ha Flond fusiunau cun la vischnaunca vischina da Surcuolm alla vischnaunca da Mundaun.

Dall'emprema dumbraziun dil pievel (1830) dumbrava Flond 222 habitonts. Cun 111 habitonts ha il diember da habitonts contonschiu igl onn 1980 il punct il pli bass. Tochen 2005 ei il diember puspei serevegnius.

L'emigraziun ed il retuorn

Tochen l'Emprema Uiara mundiala ein circa 100 habitonts da Flond emigrai sco patissiers ell'Italia, en Frontscha, Tiaratudestga, Spagna, ell'Egipta e surmar. La raschun per quell'unda d'emigraziun vegn ad esser stada la gronda pupira. Ni eis ei forsa semplamein stau la brama per il lontan?

Il diember dallas persunas che han giu success e ch'ein turnadas ei staus respectabels. Perdetgas dalla beinstonza importada ein aunc oz veseivlas. Las casas-crap imposantas che caracteriseschan il maletg dil vitg ein vegnidas construidas d'emigrants returnai. Cun il retuorn da biars burgheis da Flond ha il vitg viu il 19avel tschentaner la culminaziun economica. Ins ha construiu bia baghetgs ed ils emigrants han priu mintga caschun da cumprar aclas, uaul e praus. Quei ha giu per consequenza che Flond ei daventau in vitg da purs e che biaras famiglias han giu in'existenza egl agen vitg.


Sursaissa

La «insla gualsra» el territori romontsch

Ins sto saver che nossa cuntrada era gia colonisada dils Romans avon l'immigraziun dils Gualsers. Gia el testament digl uestg Tello da 765 s'udevan beins a Supersaxa (Sursaissa) alla cuort signurila da Glion. Quei lai supponer ch'il territori era colonisaus – era sche forsa mo pauc. Tenor igl urbari dils beins imperials dad 831 existeva in benefeci dad Arnolfus a Sursaissa, pia ina baselgia.

L'immigraziun dils Gualsers
Il 12 e 13avel tschentaner ein Gualsers da lungatg tudestg vegni neutier. Negin document da libertad sa cumprovar lur derivonza per Sursaissa. La claustra da Mustér ei stada in motiv decisiv ch'ils Gualsers ein sedomiciliai cheu. El 13avel tschentaner s'extendeva siu signeradi dil glatscher dil Rodan tochen al Petersbach a Sursaissa. Cronicas claustralas veglias rapportan che paders ed avats dil Valleis stevan a Mustér. Igl onn 1213 vivevi mo aunc in pader buc gualser el convent. Denter ils Gualsers ei era Anricus de Sursaxa (da Sursaissa) vegnius numnaus. Aschia ston enzacons Gualsers esser stai domiciliai gia da quei temps a Sursaissa. Quella supposiziun vegn consolidada dil num Anricus, Henricus, che duei tenor filologs esser sesviluppaus pli tard al num da famiglia Hendry e Henny.

Igl onn 1288 ha la claustra da Mustér fatg ad Ursera in'allianza cun tschun persunas noblas dil Valleis da derivonza lombarda che sepresentavan da gliez temps a Goms sco signurs feudals digl uestg da Sitten. Quels signurs feudals e la claustra havevan interess da runcar e schar urbarisar niev terren alpin per segirar lur posiziun e la controlla dils pass. Cheu savess ins opponer che Sursaissa ei buca situau sper in pass. Igl ei denton enconuschent ch'era ils da Sursaissa mavan allas fieras da biestga a Bellinzona (Belenz) ed a Lugano (Lauis). Il viadi fagevan els buca mo sur il Lucmagn, cun la «Via veglia da Lumnezia» ni il «Pass dil Nall» sur la siala sin l'Alp Nova eran els colligiai cun Vrin, il Pass Diesrut ed il Pass dalla Greina. Aunc igl onn 1730 sereferescha il cudisch da Sursaissa ad in'epidemia d'antruras che ha denter auter giu per consequenza in scamond da far part da fieras a Vrin.

Sursaissa vegn pia ad esser ina dallas empremas, sche buca la pli veglia dallas colonias gualsras aunc existentas el Grischun. Secapescha ein ils Vallesans igl emprem sefermai, silmeins per part, ella Val d'Ursera. Ursera ha tgirau ina liunga e durabla relaziun cun Sursaissa. Aunc igl onn 1519 vegn quei visibel, cura ch'il mistral d'Ursera regala tenor il cudisch da quens ina mesa gulda alla baselgia da Sursaissa. In'autra circumstanza fa allusiun a contacts directs denter Sursaissa ed il Valleis e savess haver cunfavorisau l'immigraziun sur in temps pli liung. Igl onn 1398 ha il castellan Guitschart von Raron maridau la vieua Margaretha, naschida von Rhäzüns, che ha purtau a siu mariu ina part dils tscheins da beins da Sursaissa. Da gliez temps stueva Sursaissa pagar gia dapi silmeins tschien onns tscheins al signeradi da Razén e quei ei restau aschia tochen igl onn 1819, cura ch'il possess da Razén che vegneva da gliez temps administraus dall'Austria ei ius en possess dil cantun Grischun. Cun 4400 guldas alla cassa cantunala, il vegndubel dalla culengia annuala, secumpra Sursaissa liber.

En connex cun l'epidemia numnada vegn era rapportau ch'ils «antenats» el Valleis ein i per ina reliquia da s. Joder che sesanflava el zenn dall'aura. Ils onns 1441, 1473 e 1500 vegn igl uestg Theodul era numnaus els documents da consecraziun dalla baselgia parochiala a Meierhof sco in dils sogns dils altars laterals.


Surcuolm

Neukirch! Quei ei il num tudestg per Surcuolm (oz vegn quel buca pli duvraus). El va sco ei para bein a prau cun il vitget e sia baselgia dominonta e visibla lunsch entuorn. Il num tudestg ei denton pli pauc originars ch'il romontsch. 1603 survegn la colonia sia emprema baselgia ch'ei consecrada a s. Gieri. Dapi lu ei il num Neukirch cumprovaus. En documents pli vegls anflan ins il num Surcuolm che vegn occasiunalmein translataus cun «über dem Berg». Quei num exprima ina part impurtonta dalla historia dils origins dil liug.

Surcuolm fa ecclesiasticamein e politicamein part dalla Lumnezia. La fracziun ei era vegnida colonisada principalmein neu dalla «val dalla glisch». Oz secumpona il vitg dils quater uclauns Caduff, Canetg, Cavegn e Sansandrisch e dils quatiers Sut Via, Sut las Caglias, Pastira da Casa e Mulinet sco era dil quatier da vacanzas Waldeck.

Ils onns 1930 haveva Surcuolm 189 habitonts. Igl onn 1970 mo pli 79, da quei eran 11 burgheis. La digren massiva dalla populaziun ei la consequenza dall'emigraziun.

L'emigraziun ed il retuorn
Il vitg giudvia ed ellas muntognas era da gliez temps surpopulaus e cumbatteva sin ina basa d'existenza fleivla per siu surviver. Ils da Surcuolm preferevan d'emigrar en Frontscha, quei che muntava per els in ver spindrament, il mitschar d'ina stretgezia deprimenta. Mo ils temps ein semeglierai.

Ils prus dad els ein sefatgs independents ed han saviu prender suenter parents ed enconuschents. Tgi che spitgava dapli dalla veta, seigi quei mattatschs ni mattatschas, veseva la Frontscha sco soluziun. Cura ch'ils emigrants che havevan giu success ein turnai entuorn l'entschatta dil niev tschentaner a Surcuolm ed han embelliu il maletg dil vitg puril cun casas-crap imposantas, ein las consequenzas dall'emigraziun sefatgas claramein remarcablas entras il diember carschen da glieud veglia ella populaziun e las casas bandunadas e decadentas. La surlischada atgnamein sanadeivla ha avischinau il pazient alla mort entras spussada. Igl experiment ha custau a Surcuolm sia burghesia ed ha giu per consequenza che treis quarts dil terren ei daventaus possess da jasters.

Ils hosps da vacanzas
Duront decennis ein las casas stadas occupadas la stad da hosps da vacanzas da lungatg franzos. Ei eran ils vegnentssuenter dils burgheis emigrai, signaria cultivada ch'ins havess buca senz'auter mess en connex cun activitads commercialas ed energia da lavur. Da quels che han buca giu success han ins udiu pauc, els ein stai spari. Oz ei la colligiaziun cun quella «communitad» emigrada ton sco interruta. Ils schischoms ch'ella possedeva inaga ella patria ha ella vendiu tec a tec.